متأسفانه طی چند سال گذشته با توجه به آمارهای نادرست، غیر رسمی و اغراق شده ، از ایران به عنوان سه کشور نخست در «فرار مغزها» در جهان نام می برند. بخش قابل توجه این اخبار کذب، عمدتا بر اساس یک گزارش غیر رسمی منتسب به صندوق بین المللی پول بازتولید می‌شود، در حالی که چنین گزارشی منتشر نشده است. اما با توجه به آمارهای رسمی که به تازگی سازمان «یونسکو» در سال 2019 منشر کرده است ایران نه تنها جزء چند کشور اول در زمینه «فرار مغزها» قرار ندارد بلکه با توجه به برنامه ریزی های مناسبی که در کشور صورت گرفته است، جایگاه ایران از رتبه 12 به 18 رسیده است.
فرار مغزها به چه معنی است ؟
برای توصیف «فرار مغزها» و یا مهاجرت نخبگان تعریف خاصی وجود ندارد. برخی آن را «شکار مغزها» برخی «فرار مغزها» و برخی دیگر «ربودن استعدادها» می نامند. مغزها و به اصطلاح نخبگان، نیروهای انسانی متخصص، ماهر ، کارامد و متفکر یک کشورند؛ مخترعان، مبتکران، اندیشمندان و سایر افرادی که برخوردار از دانش فنی هستند. فرار مغزها نیز به مهاجرت، اعم از جذب، فرار و یا اعزام و سرانجام، عدم بازگشت افراد متخصص و کارآزموده از کشورهای در حال توسعه به سوی ملل و کشورهای صنعتی پیشرفته اشاره دارد.
به عبارت دیگر، فرار مغزها در واقع، فرار سرمایه های انسانی است؛ سرمایه هایی که با صرف هزینه گزاف به دست می آید و عبارتند از: علم، تخصص، تجربه، توان، سلامتی، قابلیت ها و در نهایت، انضباط که به وسیله آموزش و بهداشت در نیروی کار ذخیره می شود و موجب افزایش بهره وری آن در تولید می شود. بنابراین، منابع انسانی مانند دانشمندان، مهندسان، متخصصان، نیروی کارا و منابع سازمانی و نهادی به عنوان سرمایه های انسانی تلّقی می شوند و فرار این نیروها به آن معناست که جامعه از علم، تخصص و مهارت های فنی آنان محروم می ماند. ولی این نیروها به دلایل گوناگون، مهاجرت دایمی یا نیمه دایمی را به کشورهای دیگر ترجیح می دهند.
دلایل مهاجرت نخبگان از کشورشان چیست ؟
در این که پدیده فرار مغزها در بسیاری از کشورها به عنوان یک معضل بزرگ اجتماعی مطرح است، هیچ تردیدی وجود ندارد. با توجه به بررسی های کارشناسان دو عامل عمده داخلی و خارجی را می توان از جمله عوامل فرار مغزها در سرتاسر جهان نام برد که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد:
1- عوامل خارجی :
الف: توسعه فناوری های نوین در کشورهای مقصد
اولین عاملی که باعث جذب نخبگان به کشورهای مقصد می شود، توسعه فناوری در حوزه ها و عرصه های گوناگون ، به ویژه صنعت و فراهم بودن وسایل و ابزار تحقیق و پژوهش در برخی کشورهاست که موجب شده افراد متخصص از کشورهای در حال توسعه و یا همان جهان سوم، به سوی کشورها پیشرفته سرازیر شوند.
ب: تفاوت دستمزد در کشورهای مقصد
دومین عاملی که باعث خروج نخبگان از کشور خود می شود تفاوت دستمزدها در کشورهای مبدأ و مقصد می باشد؛ به گونه ای که این افراد با کار در کشورهای توسعه یافته می توانند چند برابر دستمزد احتمالی خود در کشور خود درآمد کسب نمایند.
ج: کیفیت بالای امکانات رفاهی در کشورهای مقصد
سومین عاملی خارجی که باعث ترغیب افراد به مهاجرت می شود؛ کیفیت و امکانات رفاهی مناسبی است که در این کشورها به افراد مهاجر نخبه ارائه می کنند، که معمولاً تفاوت فاحشی میان کشورهای پیشرفته و در حال توسعه با کشورهای جهان سومی دارد. اساسا در کشورهای مقصد، تسهیلات ویژه ای برای محققان و متخصصان و نیروهای نخبه علمی در کشورهای پیشرفته در نظر گرفته می شود که متأسفانه در جهان سوم و کشورهای در حال توسعه، یک محقق و نخبه علمی سالیان دراز باید توان و وقت خود را صرف تهیه مسکن و مایحتاج زندگی خود کند.
2- عوامل داخلی :
اما عامل اصلی پدیده «فرار مغزها» عمدتاً به عوامل داخلی برمی گردد که در ادامه به تعدادی از مهمترین آن ها اشاره خواهیم کرد:
الف: مسائل و مشکلات فرهنگی و آموزشی
عوامل متعددی را می توان برای سنجش کمّی و کیفی نظام آموزشی و به طور کلی، فرهنگ یک کشور برشمرد که از جمله آن می توان به تعداد مقالات علمی ، تعداد نشریات علمی ادواری موجود ، بودجه تحقیقاتی ، تعداد استادان ، تعداد جایزه های علمی اعطایی به نخبگان کشور و ... نام برد. پایین بودن کمی و کیفی سطح آموزش یکی از علل داخلی برای خروج نخبگان از کشورهای توسعه نیافته می باشد.
ب : عوامل سیاسی و قانونی
از عوامل دیگر مهاجرت نبود مصونیت‌های سیاسی و علمی جهت اظهار نظر و حاکمیت گروه‌های سیاسی بر دانشگاه‌ها و مراکز علمی و همچنین طولانی یا قدیمی بودن قوانین در سیستم قضایی مملکت است.
ج: فقدان توسعه اقتصادی
توسعه نیافتگی اقتصادی یکی دیگر از علل فرار مغزها به شمار آورد که از جمله آن ها می توان به وجود توّرم و رکود اقتصادی، وجود نرخ بالای مالیاتی، سطح پایین درآمدها، عدم تناسب درامدها با امکانات و شرایط زندگی، افزایش جاذبه های مادی خارج از کشور و شکاف و فاصله آن با زندگی داخلی، نام برد که زمینه را برای خروج نخبگان از کشورها فراهم می کند.
د: میزان امید به آینده
هر چه امید به آینده بیشتر باشد، میزان فرار نخبگان کاهش پیدا می کند، اگر نخبگان علمی یک جامعه از لحاظ شغلی، زندگی، امنیت و ... آینده ای روشن برای خود در کشورش تصور نباشد قطعا سعی خواهد کرد آینده خود را در کشوری دیگر بسازد.
بهبود جایگاه ایران در کاهش آمار خروج نخبگان از کشور
بر اساس آماری که سازمان «یونسکو» در سال 2019 منتشر کرده است، ایران در سال 2011 ، دوازدهمین کشور اعزام کننده دانشجو به خارج بوده است و این روند در سال های بعد بهبود یافته است. به گونه ای که در سال 2016 ایران از لحاظ ارسال دانشجو در جایگاه هیجدم قرار گرفت. نکته قابل توجه در این گزارش پایین بودن نرخ رشد خروج دانشجویان ونخبگانی ایرانی به خارج، نسبت به کشورهای همسایه می باشد به طوری که نرخ رشد در ایران 4 درصد است در صورتی که بخش قابل توجهی از سرمایه انسانی کشور‌هایی همچون عربستان و پاکستان به دیگر کشورها می روند بر اساس این رتبه بندی مهاجرت این دو کشور به ترتیب 74 و 33 درصد رشد داشته است.
منبع:stnews
